چکيده

 

نرم‌افزارهاي با کُد منبع باز، داراي زيرساخت برنامه‌‌نويسي اشتراکي هستند که کد منبع آن‌ها به رايگان در اختيار عموم گذاشته مي‌شود و اجازة اجرا، کپي، انتشار و بهبود نرم‌افزار، بدون محدوديت، به آن‌ها داده مي‌شود. در اين مقاله چند سيستم کتابخانه‌اي يکپارچه با کد منبع باز که از طريق اينترنت قابل دسترسي مي‌باشند مورد بررسي قرار گرفته‌اند. مديران کتابخانه‌ها و کتابداران مي‌توانند با بررسي اين نرم‌افزارها نسبت به انتخاب و استفاده از آن‌ها در خودکار‌سازي کتابخانه‌هاي خود تصميم بگيرند.

کليد‌واژه‌ها: نرم‌افزار با کد منبع باز، نظام‌هاي کتابخانه‌اي، نظام‌هاي يکپارچة کتابخانه‌اي

 

نرم‌افزار با «کد منبع باز» نظر علاقه‌مندان به رايانه را از سال 1998 که ابتکار ايجاد نرم‌افزار با کد منبع باز، بعد از ايجاد نرم‌افزار رايگان «توسط بنياد نرم‌افزار رايگان»[2] ايجاد شد، به خود جلب کرد. نرم‌افزارهاي با کد منبع باز، جايگزيني هستند براي نرم‌افزارهاي تجاري که معمولاً بسيار گران مي‌باشند و سفارشي کردن آن‌ها براساس نيازهاي خاص، دشوار است.

معروف‌ترين نرم‌افزارهاي با کد منبع باز که کاربران بسياري در سراسر دنيا دارند، سيستم عامل لينوکس[3]، نرم‌افزار سرور «آپاچي»2 و زبان برنامه‌نويسي «پرل»3  مي‌باشند. در مورد مفهوم نرم‌افزارهاي با کد منبع باز ابهام وجود دارد و اين ابهام به تفاوت بين مجوزهاي استفاده از اين نرم‌افزارها (از جمله نرم‌افزار با کد منبع باز4 ، نرم‌افزار رايگان5، نرم‌افزار اشتراکي6 و نرم‌افزارهاي حوزة استفاده عمومي7 که همگي رايگان هستند) بر مي‌گردد. «نرم افزار رايگان» نرم‌افزاري است که به رايگان و فقط در قالب دودويي8  انتشار مي‌يابد و انتشار‌دهندگان، استفادة تجاري يا تغيير آن را از جانب کاربران ممنوع مي‌کنند. «نرم‌افزار اشتراکي» نيز فقط در قالب دودويي به رايگان ارائه مي‌گردد و به صورت آزمايشي و براي مدتي محدود، اجازة استفاده به کاربران (براي تشويق آن‌ها به خريد نرم‌افزار) داده مي‌شود. «نرم‌افزار حوزة عمومي» نرم‌افزاري است که زمان کپي رايت آن به اتمام رسيده يا از جانب طراح آن (بدون محدوديت استفاده يا توزيع دوباره) در اختيار عموم قرار مي‌گيرد. مدل «منبع باز» داراي زير ساخت برنامه‌نويسي اشتراکي است و کد منبع آن به رايگان در اختيار عموم قرار مي‌گيرد و اجازة اجرا، کپي، انتشار، تغيير و بهبود نرم‌افزار، بدون محدوديت به آن‌ها داده مي‌شود. «استالمن»9 طراح ايدة نرم‌افزارهاي با کد منبع باز، از اين مجوز عمومي با عبارت «کپي لفت»10 (در مقابل واژة «کپي رايت»)11  استفاده کرده است. «کد منبع» يعني دستورالعمل‌هايي که توسط برنامه‌نويسان، در يک زبان برنامه‌نويسي خاص نوشته شده و به زبان دودويي ترجمه گرديده است، به طوري که مي‌توان آن را در يک رايانه راه‌اندازي کرد تا کارهايي را که براساس کد منبع ايجاد شده، انجام دهد. در حال حاضر بسياري از برنامه‌نويسان در سازمان‌هاي دانشگاهي و پژوهشي، برنامه‌هاي خود را به صورت «منبع باز» منتشر مي‌کنند. اين جنبش با انگيزة بازگشت به فعاليت‌هاي توسعة نرم‌افزارهاي اشتراکي و توليد جايگزين‌هاي مناسب براي نرم‌افزارهاي تجاري ايجاد شد. تفکر زيربنايي براي توليد اين نرم‌افزارها، از نظر فلسفي با حوزه‌هاي فکري مورد تأکيد در کتابداري احساس نزديکي مي‌کند. کتابخانه‌هايي که از نرم‌افزارهاي خصوصي تجاري استفاده مي‌کردند، از اصول مشترک بين کتابداري و فلسفة نرم‌افزارهاي با کد منبع باز بي‌خبر بودند. با بررسي ادبيات هستة حوزة کتابداري، جنبه‌هاي گوناگون اين پيوند مشترک نشان داده مي‌شود. براساس اساسنامة «انجمن کتابداران امريکا» يکي از اهداف اصلي کتابداري «برابري در دسترسي» به اطلاعات است. نرم‌افزارهاي «منبع باز» نيز با در‌اختيار‌گذاشتن کد منبع در اختيار همگان، از اين فلسفه پشتيباني کرده‌اند. «استالمن» بنيانگذار «بنياد نرم‌افزار رايگان» در نامه‌اي به «دانيل چادنف» (Chudnov, 1999) بنيانگذار «نرم‌افزار منبع باز براي کتابخانه»[4] مي‌گويد: «کتابداران بايد از پنهان کردن دانش مفيد عمومي جلوگيري کنند و اين شامل نرم‌افزارهاي خصوصي نيز مي‌شود». در اصول اساسي مطرح‌شده در پيش‌نويس «کميتة مديران کتابخانه‌هاي وابسته به انجمن‌هاي پژوهشي» و «اُسي‌ال‌سي»2  نيز چنين آمده است: «کتابخانه‌ها تعميم‌پذيري را در نظام‌ها ايجاد، و نرم‌افزارهاي منبع باز را براي دسترسي، اشاعه و مديريت اطلاعات، ايجاد خواهند کرد و گسترش خواهند داد».

«رانگاناتان» در سال 1931 پنج اصل را براي کتابداران بيان کرد که در کتابداري امروز نيز کاربرد دارند و مي‌توان آن‌ها را به اين صورت بيان کرد (Beheshti, 2004):

1. منابع براي استفاده هستند،

2. دسترسي بايد براي همه فراهم شود،

3. منابع بايد نيازهاي کاربر را برآورده کنند،

4. رضايت کاربر هدف است،

5. کتابخانه‌ها بايد توسعه يابند.

هم کتابخانه‌ها و هم جوامع ايجاد‌کنندة نرم‌افزارهاي منبع باز، «فرهنگ هديه» را در نظر دارند، و هر دو به اين شهرت يافته‌اند که اطلاعات خود را آزادانه و بدون محدوديت، براي استفاده يا توزيع مجدد در اختيار کاربران خود قرار مي‌دهند. البته اين فعاليت‌ها بدون هزينه نيستند، بلکه هزينة آن‌ها با حمايت سازمان‌هاي غير‌انتفاعي و هداياي مردمي تأمين مي‌شود. اطلاعات نيز براي توليد، پردازش و انتشار نياز به هزينه دارد و ارزش کتابخانه به ميزان استفاده از منابع است. قابل توجه اين که مانند کتابخانه‌ها، جنبش نرم‌افزاري منبع باز نيز بر مبناي فرهنگ همکاري و حل مشکلات کاربر و کتابدار شکل گرفته است.

در اين بخش به معرفي چند سيستم کتابخانه‌اي جامع و يکپارچه که به صورت منبع باز انتشار يافته‌اند، مي‌پردازيم.1[5]

Avanti[6]. اين اولين نرم‌افزار منبع باز سيستم جامع کتابخانه‌اي است که در سال 1998 ايجاد شد. مشوق طراحي اين نرم‌افزار، بحث‌هاي مطرح‌شده در گروه بحث «لينوکس در کتابخانه‌ها»[7] بود. اين پروژه در جامعة کتابداري مورد پذيرش قرار نگرفت و در حال حاضر از آن استفاده نمي‌شود. هدف اين پروژه کتابخانه‌هاي کوچک و متوسط بود و نسخة آلفاي آن، نسخه‌اي کامل براي اجرا در کتابخانه نبود. در حال حاضر کد منبع آن براي ديدن و کپي‌کردن، در سايت آن‌ها موجود است. سيستم مورد نياز براي اجراي آن، «جي‌آرئي»[8] و يک وب سرور (اختياري) مي‌باشد. اين سيستم شامل بخش‌هاي گردش کتاب و اُپک است. بخش فهرستنويسي آن فقط براي فهرستنويسي بنيادي مناسب است و با هيچ نسخة استاندارد مارک سازگار نمي‌باشد (و اين امر از نظر کتابداران مشکل عمده‌اي است).

 (OSDLS) Pytheas [9]. پروژه‌اي است که در سال 1999 توسط «ژرمي فرامکين»[10] کتابدار دانشگاه آريزونا اجرا شد. مشوق وي نيز گروه بحث «لينوکس در کتابخانه‌ها» بود و داراي ريشه‌هاي مشترکي با «آوانتي» مي‌باشد. از نسخة «پيش ـ آلفا»ي آن در حال حاضر فقط استفادة آموزشي مي‌شود و از نقاط برجستة آن، قابليت اجرا در بيش از يک سيستم عامل[11] است. داراي بخش‌هاي اُپک و گردش کتاب مي‌باشد وبا «مارک 21» به طور کامل سازگار است.

Koha[12]. در سال 1999 توسط تيم کوچکي از برنامه‌نويسان يک شرکت مشاوره‌اي در نيوزيلند براي کتابخانه‌هاي کوچک آن کشور ايجاد شد. انتشار آن به عنوان يک نرم‌افزار منبع باز بسيار تصادفي بود، زيرا اين شرکت مشاوره‌اي نمي‌خواست هزينه‌هاي توسعه و پشتيباني فني آن را بر عهده گيرد. در حال حاضر نسخة «پايدار» آن در حال اجرا است و در بسياري از کتابخانه‌هاي دنيا و بويژه کتابخانه‌هاي تخصصي و مدارس مورد استفاده قرار مي‌گيرد. در حال حاضر چند زبان را پشتيباني مي‌کند و پشتيباني فني آن از طريق فهرست پستي Katip انجام مي‌گيرد. سيستم عامل آن «ويندوز» يا «لينوکس» است.

بر روي هر وب سرور و هر «اس‌کيو‌ال» قابل اجرا مي‌باشد. کد منبع آن بسيار قابل انعطاف، و به سيستم عامل‌هاي بسياري قابل انتقال است. شامل بخش‌هاي اُپک، فهرستنويسي بنيادي سازگار با «يواس مارک» و «مارک 21»، گردش کتاب (با امکان رزرو)، سفارش و فراهم‌آوري (البته بسيار ساده)، سازگار با استاندارد خدمت‌دهنده ـ خدمت‌گيرنده «زد 50/39»، و بخش‌گزارش‌گيري است.

Learning Access ILS [13] اين سيستم که با نامKoha west  و Open book نيز شناخته مي‌شود در سال 2000 توسط نهادهاي غير‌انتفاعي در ايالت واشنگتن ايجاد شد. سازندگان آن در واقع کد برنامة «کوها» را تغيير دادند و آن را براي استفاده در امريکاي شمالي، براي کتابخانه‌هاي عمومي کوچک و متوسط با مجموعه‌هايي حدود 25000 رکورد، تنظيم کردند. از مزاياي مهم آن پشتيباني يونيکُد[14] و داشتن حداقل خطا مي‌باشد. داراي بخش‌هاي اُپک، فهرست‌نويسي، گردش کتاب، «زد 50/39»، و سفارشات است و بخش مربوط به نشريات آن نيز در دست تهيه است.

My Library.[15] اين پروژه در سال 2001 در فيليپين و به منظور کاهش هزينه‌هاي خودکارسازي کتابخانه‌هاي اين کشور ايجاد شد. در بسياري از کتابخانه‌هاي دانشگاهي، عمومي و تخصصي کوچک در فيليپين نصب شده، ولي قابليت جهاني‌شدن را ندارد. روي سيستم عامل‌هاي «ويندوز» و «لينوکس» نصب مي‌شود، و داراي بخش‌هاي فهرست‌نويسي (بنيادي)، گردش کتاب (امکان رزرو) مي‌باشد. بخش اُپک آن با «يواس مارک» و «سي‌دي‌اس/ آيسيس»[16] سازگار است.

GNUTEC[17]. اين برنامه در سال 2001 توسط چند برنامه‌نويس برزيلي ايجاد شد و به سرعت مورد استقبال کتابخانه‌هاي آن کشور قرار گرفت و براي کتابخانه‌هاي دانشگاهي و تخصصي کوچک مناسب است. فقط زبان پرتغالي را پشتيباني مي‌کند و به همين دليل براي جهاني شدن مشکل دارد. داراي بخش‌هاي اُپک، گردش کتاب (رزرو)، فهرست‌نويسي بنيادي، و سازگار با «مارک 21» مي‌باشد. بخش‌هاي سفارش، نشريات، امانت بين کتابخانه‌اي آن در دست تهيه است.

 Open Bibli. در سال 2002 ايجاد شد و بسيار کاربرپسند مي‌باشد. از الگوهاي PHP و (Cas Cading CSS Style Sheet) استفاده مي‌کند تا کتابداران خود نيز بتوانند مديريت محتواي آن را به عهده گيرند. مناسب کتابخانه‌هاي عمومي کوچک، کتابخانه‌هاي مدارس و سازمان‌ها، و مجموعه‌هاي شخصي مي‌باشد. داراي بخش‌هاي اُپک، گردش کتاب (رزرو)، فهرست‌نويسي سازگار با «يواس مارک» مي‌باشد. بر روي سيستم عامل‌هاي «ويندوز» و «لينوکس» قابل اجرا است.

Php My Bibio . در سال 2002 در کشور فرانسه ايجاد شد و هنوز در مراحل اوليه است. داراي بخش‌هاي اُپک، گردش کتاب (رزرو)، فهرست‌نويسي و سازگار با «يوني مارک»، «يواس مارک»، «مارک 21»، بخش نشريات ادواري، و ايجاد بارکد مي‌باشد. روي سيستم عامل‌هاي «لينوکس» و «ويندوز» قابل اجرا است.

[18]Emilda1. اين سيستم حاصل تلاش چند گروه کوچک برنامه‌نويس در سال 2003 است و بنا به گفتة تهيه‌کنندگان آن در حال آزمايش مي‌باشد. نسخة «بتا»ي آن در اواخر 2004 عرضه شد. از ويژگي‌هاي آن داشتن اُپک مبتني بر وب، سيستم گردش کتاب (با امکان رزرو)، وسازگاري کامل با قالب مارک است.

نتيجه

کتابداران و کاربران اين نرم‌افزارها به رابط کاربر مورد استفاده در آن بسيار اهميت مي‌دهند که بايد زيبا و قابل استفاده، و از نظر فني داراي کمترين اشکال باشد. يکي از مسائل مطرح در استفاده از اين نرم‌افزارها پشتيباني فني آن‌ها است. نرم‌افزارهاي منبع باز انتخاب راحتي براي کتابخانه‌ها نيستند، زيرا کتابخانه بايد افراد بيشتري را براي پشتيباني سيستم خود به‌کار‌‌گيرد، و خود کتابخانه نيز بايد داراي مهارت‌هاي فني لازم باشد تا بتواند توسعة سيستم را به عهده گيرد؛ در حالي که با خريد نرم‌افزار مي‌تواند از طراح آن بخواهد که آن را براساس نيازهاي آن کتابخانه، سفارشي يا طراحي کند. با وجود اين، اين نرم‌افزارها مي‌توانند در غياب امکانات مالي براي خريد نرم‌افزارهاي گرانقيمت، مورد استفاده باشند.

سيستم‌هاي منبع باز مطلوب، بايد داراي بخش‌هاي اُپک، گردش‌کتاب، (امکان‌رزرو)، فهرست نويسي«بنيادي»[19] و «نسخة افزوده»[20]، فراهم‌آوري، مديريت نشريات ادواري، و امانت بين کتابخانه‌اي باشند و از استانداردهايي نظير «زد 50/39»، «مارک»،‌ «ئي‌دي‌آي»[21] و بارکد، پشتيباني کنند.

 

منابع

Beheshti, Jamshid (2004). “Open source integrated library systems: an overview”. Eric Anctil. (Revised draft)

 

Krogh, Georg; Eric Van Hippel (2003). “Special lssue on open source software development”. Research Policy. 32, p. 1149-1157.

 

Chudnov, Daniel (1999). “Open source software: the future of library systems”. Library Journal. 124 (13), p: 40-43.

 

Poynder, Richard (2001),“The Open source movement”. Information Today. 18 (9), p. 66-69.

 

Oberg Steve (2003). “Open source software: An introduction from a serialist perspective”. Serials Review. 29 (1), p. 36-40.

1. دانشجوي دکتري کتابداري و اطلاع‌رساني دانشگاه فردوسي مشهد.

2. Free Software Foundation

1. GNU/ Linux

2. Apache                              

3. Perl Programming Language

4. Open Source                     

5. Free Ware                           

6. Share Ware

7. Public – domain Sofrware

8. binary

9. Stallman

10. Copy left                          

11. Copy right

1. Oss 4 Lib                       

2. OCLC

1. سطح‌هاي توسعة نرم‌افزارهاي منبع باز عبارت‌اند از طراحي (Planning)، پيش آلفا(Pre – Alpha) ، آلفا (Alpha)، بتا (Beta)، پايدار (Stable) و کامل (Mature).

2. http:/ home. earthlink. net/~ Schlumpf/ avanti/

3. Linux – in – Libraries  

4. JRE java Runtime Environment

1. http://osdls.library.arizona.edu/index/html

2. Jeremy Framkin

3. Cross – Platform

4. http://koha.org

5. http://www.learningaccess.org/wensite/techdev/ils.php

1. Unicode

2. http://dewey.library.nd.edu/mylibrary/

3. CDC.ISIS

4. http://www.gnuteca.org.br/

1. http://emida.org

1. original

2. Added copy

3. Electronic Data Interchange (EDI)